Met een nieuw Holocaustmuseum confronteert Nederland zijn verleden

Drie gezichten staren wezenloos naar sepiakleurige pasfoto's, lukraak op een kaart geplakt voor een onbekende ontvanger. Waarschijnlijk zijn het twee ouders en hun zoon, maar dat zullen we nooit zeker weten. Onder hun foto's staan ​​handgeschreven woorden: “Vergeet ons niet!”

Het is niet duidelijk wanneer deze kaart is verzonden. Maar de aantrekkingskracht ervan heeft mede vorm gegeven aan de permanente collectie van het Nationaal Holocaust Museum in Amsterdam, dat volgende week voor het publiek wordt geopend. Het nieuwe instituut bestaat al bijna twintig jaar en in die tijd heeft het project het aanhoudende scepticisme, gedreven door de onwil om dit deel van de Nederlandse geschiedenis onder ogen te zien, gedeeltelijk overwonnen.

“Ik denk dat het een overblijfsel is van een lang gevoeld ongemak in Nederland met het in eigen hand nemen van wat er in Nederland is gebeurd”, zegt Emily Schrijver, algemeen directeur van het Nationaal Holocaust Museum.

Terwijl andere musea in Nederland aspecten van de geschiedenis van de Holocaust behandelen – zoals de Anne Frank Huis of musea die zich richten op de Tweede Wereldoorlog – is het Nationaal Holocaust Museum de eerste instelling die zich toelegt op het vertellen van het volledige verhaal van de vervolging. Joden in Nederland.

“De collectieve aanpassing aan het feit dat het lot van de Joden in de Tweede Wereldoorlog significant verschilde van het lot van Nederland duurde erg lang”, aldus Schrijver. De opening van het museum is volgens Schrijver ‘een soort afsluiting van het adoptieproces’.

In Nederland deporteerden de nazi's 75 procent van de Joodse bevolking van het land naar concentratiekampen, het hoogste percentage in West-Europa. Het doel van het nieuwe museum is om antwoord te geven op de vraag hoe 102.000 Joden, maar ook 220 Roemenen – bekend als Roma en Sindi – uit hun dagelijks leven werden verwijderd, en hoe dat leven er voorheen uitzag. Als ze overleven, na de oorlog.

Een deel van het antwoord ligt in de wrede bureaucratie die de nazi’s tijdens hun bezetting hebben gecreëerd en die wordt geleid door Nederlandse burgers en ambtenaren. Op de tweede verdieping van het museum is een grote stroom woorden met de Nederlandse anti-joodse wetten op de muren gedrukt, onontkoombaar en overweldigend.

Illustraties vallen op bij kijkers, of ze nu van plan zijn ze te lezen of niet. 11 november 1941: Joden mogen niet langer naar tennis-, dans- of bridgeclubs gaan. 11 juni 1942: Joden kunnen niet langer winkelen op de vismarkten. 12 juni 1942: Joden moeten hun fietsen inleveren. 15 september 1942: Joodse studenten worden uitgesloten van toegang tot universiteiten.

In het verleden “voel je de rechtsstaat en de vrijheid voor elke Jood die onderdrukt en ondermijnd wordt”, zegt Annemiek Gringold, hoofdconservator van het museum. “Die misdaad, hoe elegant ook vastgelegd in de rechterlijke tekst, is er altijd.”

In de zalen van het museum wordt het leven van Nederlandse joden onderzocht aan de hand van onder meer kleding, sieraden, koffers en andere voorwerpen. Gringold zei dat het gaat om het afbeelden van mensen als hele individuen, niet alleen als slachtoffers.

‘Dat is de enige manier om recht te doen aan iemands nagedachtenis’, zei Gringold. “Anders wordt men gereduceerd tot wat de nazi's ervan hebben gemaakt. Dat willen we niet.”

Het afrekenen met de geschiedenis is langzaam onderdeel geworden van de Nederlandse samenleving, waarbij de regering en de koninklijke familie zich verontschuldigen voor de Holocaust en de rol van het land in de slavenhandel.

Gringold zei dat hij in 2005 voor het eerst had voorgesteld een nationaal Holocaustmuseum te openen, maar destijds twijfelden velen aan de noodzaak van zo'n museum. Sinds 2015 organiseert het Joods Cultureel Kwartier, waar het museum is gevestigd, tijdelijke tentoonstellingen in wat nu het museum is. Maar pop-uptentoonstellingen zijn niet genoeg om het hele verhaal te vertellen, zeggen museumleiders. Het Joods Cultureel Kwartier heeft het gebouw in 2021 aangekocht en gerenoveerd om er de vaste collectie in te huisvesten.

Het gebouw – een voormalige school – staat aan de overkant van een theater dat door de nazi’s werd omgebouwd tot een belangrijk deportatiecentrum, en naast een dagopvang voor Joodse kinderen voordat ze naar concentratiekampen werden gestuurd.

Het interieur van het museum is opnieuw ontworpen door het Amsterdamse architectenbureau Vinhove en wordt verlicht door natuurlijk licht dat wordt gefilterd door zachte grijze jaloezieën. Het verwijst naar de manier waarop de nazi’s hun wreedheden opzettelijk op klaarlichte dag begingen, zodat iedereen ze kon zien.

Architect en kunstenaar Daniel Lipskind, die niet bij het project betrokken was maar wel verschillende grote Holocaust-monumenten of -musea heeft ontworpen, onder meer in Berlijn en Amsterdam, zei dat hij gedurende zijn hele carrière met scepsis te maken heeft gehad. Lang na de oorlog vonden mensen het moeilijk om de schaduwen van hun verleden onder ogen te zien, zei Lipskind, en de oprichting van herdenkingsinstellingen werd aan latere generaties overgelaten.

Nederlandse overlevenden van de Holocaust noemden de opening van het museum een ​​belangrijke mijlpaal.

“Ik geef les over de Tweede Wereldoorlog op scholen en ik hoor altijd hoeveel tijd er aan de Holocaust wordt besteed”, zegt Salo Müller, die in 1942 op zesjarige leeftijd aan de oorlog ontsnapte door onder te duiken. Hij is gescheiden. Na de nazi-aanval werd hij door zijn ouders naar een kinderdagverblijf naast het museum gebracht, maar verzetsstrijders hielpen hem ontsnappen. Hij heeft zijn ouders nooit meer gezien.

Na een recent privébezoek aan het museum vóór de openbare opening zei Muller dat hij erg emotioneel was. “Als ik daar rondloop, gaan er veel dingen door mijn hoofd”, zegt hij. “Mijn familie was hier, gedeporteerd. Mijn ouders, mijn grootouders, mijn ooms en neven. Het raakt mij echt. “

Aan het einde van de collectie, met onder meer videogetuigenissen van overlevenden en foto's en video's van de vernietigingskampen, stuit de bezoeker uiteindelijk op de pasfoto's van drie anonieme mensen die vroegen om niet vergeten te worden, maar wier namen door de geschiedenis verloren zijn gegaan. Achteloos.

Het museum gebruikte die imperatief: “Denk aan ons!” – als onderdeel van zijn eigen boodschap, zei Gringold. Tegen de tijd dat een kijker deze drie individuen tegenkomt, is het bijna onmogelijk om het niet te onthouden.

'Je kunt niet langer zeggen dat je het niet weet', zei Gringold. “Nu weet je het.”